Lalki w historii o radykalnej feministce. Lalki w historii o gwałcie. Lalki w historii o mizantropie, który nigdy nie miał kobiety, okradał cmentarze, by kolekcjonować kości. Lalki w historii o porodowym bólu. Lalki w historii Franza Kafki. Lalki w historii o totalitaryzmie, patriarchacie i złu. Co robią lalki w historiach dla dorosłych?
Dorosły widz, szczególnie w Polsce, często nie wie, ile może zaoferować teatr formy, inaczej teatr lalek. Sama nazwa wydaje się na tyle infantylna, że niby czemu osoba powyżej dwunastego roku życia miałaby w ogóle chcieć wybrać się do teatru lalek? Chodzą tam przecież przedszkolaki i dzieci z podstawówki.
Dlaczego DOROŚLI NIE CHODZĄ DO TEATRU LALEK?
Dlaczego dorosłych interesują głównie teatry dramatyczne? Powodów oczywiście jest mnóstwo. Można nawet zacząć od samego nazewnictwa. Słowo „lalka” kojarzy się z dziecięcą zabawką. Ba, z dziewczyńską zabawką. Dlaczego więc dorosły człowiek miałby patrzeć na lalki na scenie?
W angielskim zamiast słowa lalkarz używa się terminu „puppeteer”, natomiast po francusku na zawód ten mówi się „marionnettiste”. Żadna z tych nazw nie ma bezpośredniej konotacji z dziecięcą zabawą, jedynie z techniką gry lalkowej. Może właśnie z tego powodu zagraniczny teatr formy zyskał większy rozgłos wśród dorosłych.
„Dorosłemu widzowi brakuje świadomości tego, co dzieje się w teatrze”
– Jakub, student pierwszego roku aktorstwa teatru lalek w Białymstoku
Katarzyna Krajewska, sekretarz literacka Wrocławskiego Teatru Lalek, twierdzi, że chodzi tu między innymi o finanse. To swego rodzaju błędne koło: polskie teatry grają niewiele spektakli lalkowych dla dorosłych, bo nie mają one szerokiej widowni, a nie mają szerokiej widowni, ponieważ dorosły widz nie jest przyzwyczajony, że teatry lalek grają regularnie dla dorosłych. Wspomniała również o nazewnictwie – jeden z dyrektorów Wrocławskiego Teatru Lalek swego czasu nawet myślał nad zmianą nazwy na Teatr Formy, co jednak nie doszło do skutku.
HISTORIA
Teatr lalkowy ma równie bogatą historię, co teatr dramatyczny. Przechodził te same fazy rozwoju, co teatr żywego aktora. Pierwsze ślady związane z wykorzystaniem masek bądź kukł można znaleźć w strażotynych obrzędach egipskich, azjatyckich, europejskich i amerykańskich. W Europie teatr formy uprawiany był głównie w Rzymie i w Grecji, a w średniowieczu przyjmował funkcję religijną w postaci misteriów na Wielkanoc i Boże Narodzenie.
W Polsce działa 25 teatrów lalkowych, większość gra głównie dla dzieci. Ich rozwój przypada na lata powojenne. Wtedy ich głównym celem było dodawać najmłodszym otuchy po trudnych przeżyciach i wywołać uśmiech na ich twarzach. Dopiero na przełomie lat 70. i 80., zaczęły się pojawiać pierwsze lalkarskie sztuki dla dorosłego widza. Obecność aktora i lalki na scenie okazała się być niezwykle trafną metaforą do opowiadania historii o władzy i reżimie. W tych właśnie czasach we Wrocławskim Teatrze Lalek powstał spektakl Proces na podstawie książki Franza Kafki w reżyserii Wiesława Hejny.
We Wrocławskim Teatrze Lalek co jakiś czas pojawiają się spektakle dla dorosłych. W ostatnich latach widzowie mogli oglądać między innymi: Ostatnią ucieczkę, Śmiesznego staruszka, W środku słońca gromadzi się popiół i Ferdydurke. Najnowszy spektakl Moskwin opowiada prawdziwą historię 45-letniego mężczyzny Anatolija Moskwina, którego policja zatrzymuje na cmentarzu z torbą pełną ludzkich kości. Co robił z kośćmi
zmarłych ludzi?
Tomasz Maśląkowski
lalki we współczesnym teatrze
Artystki takie jak Ilka Schönbein z Niemiec, czy tworząca we Francji Norweżka Yngvild Aspeli pokazują, jak trudne tematy można przedstawić poprzez spektakle teatru lalek. W Metamorphosen Ilka Schönbein przejmująco pokazała scenę narodzin. Artystka zamiast jednak urodzić dziecko, urodziła lalkę. Na scenie obserwujemy jak za pomocą swoich ruchów nadaje jej życia.
Spektakl Yngvild Aspeli Chambre noire przedstawia natomiast historię radykalnej feministkę, która zabija Andy’ego Warhola. Aktorka wykorzystuje formę w nowatorski sposób – tworzy wielką postać kobiety z sześcioma nogi, by obnażyć patriarchalne oczekiwania.
Ciekawym wykorzystaniem lalki we wspołczesnym teatrze jest spektakl Słowo na g. offowego wrocławskiego teatru Układ Formalny. Lalka została tu użyta zdawkowo, aczkolwiek to właśnie wobec niej są rzucane najpaskudniejsze komentarze dotyczące wyglądu, zachowania. Lalka, młoda uczennica, staje się w spektaklu ofiarą gwałtu. Trochę jakby pacynki, kukły, marionetki pozwalały na artystyczne wyżycie się i opowiedzenie o tych najtrudniejszych rzeczach. Lalki w teatrze zdają się dźwigać rzeczy, które dla żywego aktora mogą być zbyt trudne.
Gdzie aktualnie szukać teatru formy dla dorosłych?
Na festiwalach: “Lalka też Człowiek”, “Lalkanielalka”, na konferencji połączonej ze spektaklami lalkowymi “Lalka Nova”, na egzaminach czy spektaklach dyplomowych studentów z wrocławskiego i białostockiego wydziału lalkarskiego.
Klasyczne techniki lalkowe:
- jawajka – poruszana od dołu, osadzona na krótkim (niewidocznym) lub długim kiju, który animator trzyma w jednej dłoni, drugą animując ręce lalki, do których doczepione są drążki;
- pacynka – także poruszana od dołu, tzw. lalka rękawiczkowa, nakładana bezpośrednio na rękę i palce dłoni animatora;
- marionetka – animowana od góry, zawieszona na nitkach lub drutach, które zbiegają się w krzyżaku (dusza marionetki), trzymanym i poruszanym przez marionetkarza;
- lalka cieniowa – płaska figurka, animowana przy pomocy drążków od dołu lub od tyłu, spoza ekranu, wykorzystywana w teatrze cieni;
- kukła – poruszana od dołu, tzw. lalka szopkowa, osadzona na kiju, z luźno zwisającymi nogami i rękoma.
Skład redakcji
Judyta Madeyska – redakcja, research, tekst
Wiktoria Kitala – redakcja, korekta tekstu
Olha Piven – montaż audio
Aleksander Grzechca – montaż video, operator kamery
Krzysztof Dykiel – oprawa graficzna
Źródła
- https://kwietnik.swps.edu.pl/
- Archiwum Wrocławskiego Teatru Lalek
- Instytut Teatralny
- Teatr Lalek Pismo
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Teatr_lalek
- https://encyklopediateatru.pl/hasla/103/lalka-teatralna